„A więc wojna! Z dniem dzisiejszym wszelkie sprawy i zagadnienia schodzą na plan dalszy. Całe nasze życie publiczne i prywatne przestawiamy na specjalne tory – weszliśmy w okres wojny. Cały wysiłek narodu musi iść w jednym kierunku. Wszyscy jesteśmy żołnierzami. Musimy myśleć tylko o jednym – walka aż do zwycięstwa.” Tymi słowami spiker Polskiego Radia – Józef Małgorzewski – powiadomił słuchaczy o wybuchu II wojny światowej. Wojny, która na zawsze zmieniła dzieje ludzkości w XX wieku, wojny, która przyniosła śmierć, cierpienia i zniszczenia.

W tych trudnych czasach ogromną rolę odgrywały wydawnictwa podziemne, wśród nich polska konspiracyjna prasa. Poza oczywistą funkcją, jaką było informowanie o wydarzeniach wojennych szerokich grup społecznych, bardzo istotny stał się jej ideologiczny sens – był świadectwem trwania silnej woli narodowej, dążenia nie tylko do przeżycia, ale i do odzyskania niepodległości. Różnorodność sposobów i dróg do uzyskania tych celów doskonale prezentuje przegląd konspiracyjnej prasy z lat 1939 – 1945.

We wrześniu 1939 roku decydujący wpływ na możliwości wydawania prasy na terenach II Rzeczypospolitej miały niewątpliwie wydarzenia na frontach wojennych. Już na początku września przestały ukazywać się poszczególne numery kwartalników, miesięczników i tygodników polskich. Na terenach włączonych do III Rzeszy w miejsce zlikwidowanych polskich wydawnictw została wprowadzona prasa niemiecka w języku polskim, tzw. „gadzinówka”.

Na wznowienie życia politycznego nie trzeba było długo czekać – już w pierwszych tygodniach okupacji narodziła się podziemna działalność Polaków, czego skutkiem było m.in. pojawienie się prasy konspiracyjnej. W latach 1939 – 1945 wydano około 1500 tytułów, przy czym z każdym rokiem ich liczba rosła. Był to największy zbiór w wojennej Europie. Wiele z owych pism ukazywało się przez krótki okres czasu („Barykada – Warszawa Walczy”, „Kobieta na Barykadzie” czy „Gontyna”), co było wynikiem specyficznych warunków, w jakich działali redaktorzy i wydawcy, ale były też wśród nich tytuły drukowane niemal przez cały okres II wojny świtowej („Biuletyn Informacyjny”, „Insurekcja”, „Rzeczpospolita Polska” czy „Wiadomości Polskie”).

Trudne warunki wydawania gazet nie przeszkadzały wydawcom nadać im cech pism ukazujących się w czasie pokoju – ich zawartość była bogata, obok artykułów wstępnych zamieszczano wiadomości agencyjne, komentarze i komunikaty. Konspiracyjne pisma charakteryzowały się obrazową symboliką tytułów, podkreślającą niezłomność w walce z okupantem, celowo też posługiwano się w nich obrazowym, nacechowanym emocjonalnością językiem.

Prasa konspiracyjna w latach II wojny światowej odegrała istotną rolę w formowaniu i podtrzymywaniu patriotyzmu Polaków, pełniła funkcje kulturalne, oświatowe, opiniotwórcze. Prezentowane (w porządku alfabetycznym) na wystawie pisma są zaledwie skromną reprezentacją całości konspiracyjnego ruchu wydawniczego, które w swoich zbiorach posiada Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszała Józefa Piłsudskiego w Łodzi.

Zapraszamy do obejrzenia wystawy.

Katarzyna Sztajnert
Ewa Nowak-Wawrzyniak
Dział Informacji Naukowej